مقدمه

منشأ آلودگی در محیط زیست از اهمیت خاص و فوق العاده ای بر خوردار است و تداوم آن در محیط زیست و جامعه اثر نا مطلوبی خواهد داشت که باعث از بین رفتن محیط طبیعی و موجودات زنده می شودو امروزه جزءمهم ترین موضوع ومسائل نگران کننده اذهان عمومی گردیده که در صورت بی توجهی به این امر اثرات جبران ناپذیری بر اکوسیستم و عمر زمین خواهد داشت.

عوامل طبیعی در طبیعت از منشاء های اولیه و ابتدایی آلودگی محسوب می شوند مانند خروج گازهای اتشفشانی،خاکسترها،دودها،سوزاندن چوب توسط انسان،آتش سوزی جنگلها و مراتع وعوامل غیر طبیعی مانند دود کارخانه ها و اتومبیل ها که این عوامل رفته رفته باعت بروز مشکلات عدیده برای سایر جانوران در طبیعت که اعم از گونه های گیاهی و جانوران می شود که در کل منجر به نابودی اکوسیستم و انقراض آنها خواهد شدو باعث بروز بیماری ها در انسان و اثر آن بر سلامت زیان بار می باشد.

تهران امروزه به یکی از مناطق بحرانی آلودگی هوا تبدیل شده است که در صورت عدم مقابله با این امر و عدم ارائه راهکارهای عملی در مقابله با این امر رفته رفته باعث از بین رفتن این شهر می گردد و این شهر را در وضعیت بحرانی قرار می دهد لذا با عنایت به این مساله در این مقاله تلاش شده است به طور مختصر به مساله آلودگی در این کلان شهر پرداخته شود در آخر راهکارهایی در جهت کنترل و کم کردن و جلوگیری از این مساله بیان گردد.

تعریف آلودگی هوا

در شناساندن و بررسی هر پدیده ای و هر لفظی در بدو امر ما نیازمند آن هستیم که تعریفی از آن ارایه کنیم و سپس به سایر موارد بپردازیم لذا در این قسمت ابتدا تعاریفی که در خصوص آلودگی هوا بیان شده ذکر می گردد و در ادامه هر کدام نقد گردیده و در آخر تعریفی که مد نظر ما می باشد ارایه می گردد

در تعریف آلودگی هوا تعاریف متعددی بیان شده است ،انجمن مشترک مهندسی آلودگی هوادر تعریف آلودگی هوا جنین بیان داشته است"آلودگی هوا یعنی وجود یک یا چند آلوده کننده مانند گرد و غبار،فیوم ها،گاز ها،میست بو ،دود بخار در هوای آزاد با کمیتها،ویژگیها،وزمان ماند که برای انسان،گیاه یا زندگی حیوانات خطرناک و برای اموال مضر باشند و یا به طور غیر قابل قبولی مخل استفاده راحت از زندگی و اموال گردد."[1]و در تعریف دیگری از آلودگی هوا چنین بیان شده است"از نفوذ یک یا چند ماده آلوده کننده از نوع گاز،مایع،جامد،تشعشات پرتو زا و غیر پرتو زا در هوای آزاد به تعداد و مدتی که کیفیت آن را به نحوی تغییر دهد که برای انسان و موجودات زنده دیگر،همچنین آثار و ابنیه ،مضر باشد.به عبارت دیگر مواد آلوده کننده موادی هستند که می توانند ترکیب طبیعی هوا را بر هم بزنند."[2]ماده دوم قانون نحوه جلوگیری ازآلودگی هوادرتعریف آلودگی هوا چنین بیان داشته است"منظورازآلودگی هوا عبارتست از وجود و پخش یک یا چند آلوده کننده اعم از جامد،مایع،گاز،تشعشع پرتوزا و غیر پرتوزا در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کیفیت آن را بطوری که زیان آور برای انسان و سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد."[3]وقتی تعارف بالا را بررسی می کنیم به ایراداتی بر می خوریم که در خور توجه می باشد در تعریف اول بهتر بود بیان شود به کل اکوسیستم بشری و اموال لطمه وارد می کند که به این شکل از اطاله تعریف جلوگیری می شدو همچنین در تعریف دوم به جای آوردن "انسان و موجودات زنده دیگر"صرفا موجودات زنده دیگر،می آوردند درست تر بودو لفظ انسان به نظر زائد و اضافی می آید چون مشمول همان موجودات زنده می باشد.در تعریف آلودگی هوا در ماده 2 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا ایراداتی مشاهده می شود که ذیلا بیان میگردد1-در تعریف مذکور قانونگذار از لفظ "اثار و ابنیه"نام برده که درستر آن بود که از لفظ اموال که عام تر است استفاده می شد که هم شامل آثار و ابنیه می گردید و هم شامل سایر موارد اموال که آلودگی هوا برای آنها مضر می باشد.2- در این تعریف بیان شده "برای انسان و سایر موجودات زنده و گیاهان"که اگر همان موجودات زنده را می آورد شامل همه موارد می شد چرا که هم انسان و هم گیاهان موجودات زنده هستند3-در این تعریف ما مشاهده می کنیم که قانونگذار  بیان داشته "وجود و پخش یک یا چند آلوده کننده اعم از"که لفظ بخش به نظر زائد می آید و همان وجود کافی بود زیرا یک آلاینده نمی تواند در هوای آزاد ساکن بماند بلکه با توجه به فرایندهای شیمیایی با دیگر عناصر موجود در محیط واکنش انجام می دهد و پخش می شود و صرف لفظ وجود  کافی بود و شامل پخش نیز می گردد.[4]

 آلودگی هوا عبارت است از"وجود یک یا چند آلوده کننده هوا نظیر ذرات معلق،گردوغبار ،دود،گاز ،مواد رادیو اکتیوو غیره در هوای آزاد که برای  موجودات زنده و اموال مضر بوده و راحتی زندگی کردن را سلب کند."

اهم مواد و آلاینده های آلوده کننده محیط

پس از آنکه در قسمت قبل به تعریف آلودگی هوا پرداخته گردید در ادامه در این قسمت تلاش خواهد شد به طور مختصر اهم مواد و الاینده های  آلوده کننده محیط بررسی شده که عبارتند از:

1.دی اکسید گوگرد:" گازی بیرنگ با بویی نافذ مانند بوی گوگرد در حال سوختن. حد تشخیص بو 3 - 1/0 ppm بوده و احساس سوزش و ناراحتی در غلظت 9/1 ppm بوجود می آید. تحت فشار و در دمای 10- درجه سانتیگراد مایعی بی رنگ می باشد. این ماده در آب حل شده و اسید سولفورو تولید می کند که در این حالت بسیار خطرناک است. دی اکسید گوگرد عمدتاً در اثر فعالیت هایی مانند سوختن ذغال سنگ یا از نیروگاه های برق و نیز صنایع ذوب مس ایجاد می گردد. در طبیعت در نتیجه فعالیت های آتشفشانی تولید می گردد."[5]این گاز از جمله گاز هایی است که باعث آلودگی هوای شهرهای می گردد "در کشور های صنعتی،90%دی اکسید گوگرد از فعالیت انسانی و بویژه از سوخت زغال سنگ،زغال چوب،یا نفت ناشی می شود.و بعلاوه، به همین دلیل ،مقصود از این آلودگی آلودگی زمستانی است،یعنی آلودگی در ماههای زمستان نسبت به تابستان سه تا چهار برابر شدیدتر است."[6]مواردی که در شهر ها باعث ایجاد این آلودگی می شود عبارت است کارخانه های موجود در شهرها که از سوخت هایی نظیر زغال سنگ و چوب استفاده می کنند وآتش سوزی منازل و پارک های داخل شهرها و در خصوص شهر های نزدیک جنگلها با اتش سوزی جنگل نزدیک آن شهر با وزش باد باعت ورود این گاز به شهرها می شود.

2-اکسید های "ازت"[7]:این اکسید ها "هم تأثیراتی (البته نه چندان شناخته شده )بر تنفس انسان دارند.به علاوه تأثیر بر گیاهان دو برابر است"[8] و بر خلاف مورد قبل "که اساساً تأسیسات ثابت سوخت آن را تولید میکنند،70 % از اکسید های ازت حاصل تردد اتومبیلهاست."[9]از مواردی که در محیط باعث تولید این گاز می شود دود اتومبیل ها، اتش سوزی ها می باشد.

3-مونواکسید کربن: یا کربن مونوکسید "(با فرمول شیمیاییCO)، گازی است که بر اثر ناقص سوختن کربن بوجود می‌آید. این گاز بسیار سمی است اما رنگ و بوی خاصی ندارد.تمامی وسایل و دستگاه‌هایی که وظبفه سوزاندن چیزی را دارند (مانند یک بخاری گازی یا نفتی، یک آب گرم کن و یا حتی موتور یک خودرو) تا حدودی مونواکسیدکربن تولید می‌کنند، میزان این تولید به شرایط احتراق (سوختن) بستگی دارد؛ هرچه میزان اکسیژن در هنگام سوختن کمتر باشد بخش بیشتری از کربن‌ها دچار ناقص سوزی می‌شوند و به جای کربن دی اکسید (CO₂) مونواکسیدکربن تولید می‌کنند.افرادی که در یک فضای سربسته در معرض استنشاق این گاز قرار می‌گیرند ابتدا احساس کرختی و خواب آلودگی می‌کنند و در صورتی که هرچه سریعتر مکان را ترک نکنند و یا هوای تازه تنفس نکنند دچار بیهوشی و در نهایت خفگی می‌شوند."[10]اگر وسایلی که با سوخت هایی نظیر بنزین یا گازوئیل کار می کنند درست کار نکنند باعث ایجاد این گاز می شوند مانند اتومبیل هایی که موتورهای آنها به شکل درست عمل نمی کنند که این امر باعث تولید این گاز می شود.

4-دی اکسید نیتروژن:"قهوه ای مایل به قرمز و شدیداًفعال است که در اثر اکسایش نیتریک اسید(no)در جریان سوختن سوخت های فسیلی،گاز طبیعی و زغال ایجاد می شود"[11]

5-ذرات معلق:"گذشته ازذرات ریزآزبست،ذرات معلق دیگری(آئروسل ها)در هوا وجود دارد که عمدتاًناشی از سائدگی مستمر لاستیک خودروها،مواد مضر سازند?عایق بند لوله ها،بسته بندی ها و لاستیک،نظیر دود?صنعتی،کادمیم و ... هستند.شکل و انداز? خاص این ذرات که موجب راهیابی سریع انها به بدن و ایجاد سرطان ریه،اختلال تنفسی و پوکی استخوان می شود،توجه دانشمندان را پیش از گذشته به حذف اولی?این مواد از چرخه تولید و جایگزینی مواد یالمتر و بی ضرر تر کرده است."[12]

"بسیاری ازگرد وغبار ها دارای منشا طبیعی هستند(آتشفشانها،ترشحات امواج دریایی،غبارگٌلها...)،منشاء بقی?گرد وغبارها،در مناطق شهری و صنعتی انسانی است،و نیمی ازآنها از روشهای ساخت صنعتی،یک چهارم آنها از تاسیسات سوخت،و یک چهارم از خودروها ناشی می شوند."[13]

اهم دلایل آلودگی هوا

پس از پرداختن به تعریف آلودگی هواومواد آلاینده آلوده کننده هوا  حال به برخی از مهمترین دلایل الودگی هوا به طور عام می پردازیم

الف-وجود کارخانه ها در شهر ها و بعضا حومه شهر ها:وجود کارخانه ها در نزدیکی شهر ها علاوه بر آلودگی هوا آلودگی های زیست محیطی را نیز به همراه خواهد داشت.دفع مواد زائد کارخانه ها باعث آلودگی زیستی و شیمیایی می شود،آلودگی کردن هوا توسط کارخانه ها سبب مسمومیت هوا و به وجود آمدن وآرونگی های هوا،باران های اسیدی،مه دود فتو شیمیایی خواهد شد، که در طی زنجیره آلودگی تبدیل به ابتلا به بیماری ها ی گوناگون خواهد شد که بر اکوسیستم بشری بی تاثیر نخواهد بودکه بیرون بردن کارخانه ها از شهرها قطعا باعث کاهش چشمگیر آلودگی می شود.همچنین لازم به ذکر است بطور کل وجود کارخانه ها به نفس وجود اگر موارد ایمنی برای جلوگیری از آلودگی رعایت نشود فی نفسه باعث آلودگی های محیطی می شود که آلودگی هوا از آن مستثنی نیست. در گذشته که وجود کار خانه ها در داخل شهر ها بیشتر بود مسئله آلودگی هوا محسوس تر بوده است.ولیکن در حال حاضر با رعایت مسائل ایمنی برای جلوگیری از آلودگی کار خانه ها به محیط این مساله کم رنگ تر شده است.و هم خروج کارخانه ها از داخل شهر ها برای جلوگیری از بروز آلودگی های محیطی توسط کارخانه ها صورت گرفته است به هر ترتیب نمی توان اثرات سوءوجود کارخانه ها و ایجاد آلودگی محیطی را نادیده گرفت برخی کارخانه ها نظیر کارخانه های تولید آجر یا به بیان دیگرکوره های آجرپزی در آلودگی های هوا اثرات زیادی دارند.و اگر نیز در نزدیکی شهر ها باشند با وزش باد باعث انتقال به مرکز شهرها می شوند .

2-وجود وسائل نقلیه دودزا در شهرها:یکی از عوامل تشدید کننده در بروز آلودگی هوا وجود وسایل نقلیه دودزا می باشدبه طوری که یکی از نویسندگان بیان داشته اکسید کربن نظیر اکسید های ازت بیش از هر چیزی ناشی از اتومبیل های بنزینی می باشد که ایشان حدودا 80% ذکر کرده اند[14]البته این امر بر کسی پوشیده نیست که وسایل دودزا در تشدید آلودگی هوا موثر است بخصوص زمانی که با وارونگی دما در زمستان یکی شود این امر محسوس تر می باشد.

3-وجود عوامل طبیعی و مصنوعی در بروز آلودگی هوا:در خصوص عوامل طبیعی آلوده کننده هوا می توان به آتشفشانها و غبار و امواج دریایی و گرد وخاک ناشی از طوفان های صحرایی که به شهر می رسد اشاره کردو وجود هوای سرد که به نگه داشتن بیشتر هوای آلوده کمک می کند وجود زلزله ها و لاشه حیوانات نیز از این قسم آلودگی ها به شمار می روند.و از جمله عوامل آلوده کننده مصنوعی می توان به  بوی زباله بیمارستانی و خانگی دود سیگار دود های ناشی از سوخت هواپیماها و موشک ها نیروگاهای بخار با سوخت فسیلی اشاره کرد.

عوامل آلودگی هوای شهر تهران

با توجه به مطالب گفته شده در قسمتهای قبل و اشاره به مواد آلوده کننده  و دلایل آلوده کننده می توان اولین دلایل آلودگی هوای تهران ترافیک ،تردد وسایل نقلیه  دودزا ،وجود کارخانه های غرب تهران، وارونگی دما و نیز وجود دود سیگار  اشاره کرد در ادامه مختصری در خصوص هر کدام از این عوامل توضیح داده می شود

1-وجود کارخانه های واقع در غرب تهران:آلاینده های خارج شده از این کارخانه ها با وزش باد از غرب به شرق به سمت شهر تهران باعث ورودالودگی این کارخانه های به مرکز شهر تهران می گردد و به نظر باید این کار خانه ها به محل های دیگری منتقل گردند

2-وسایل نقلیه دودزا:وجود این وسایل دودزاکه اغلب انها از عمر مفیدشان گذشته است بر بالا رفتن آلودگی هوای تهران اثر چشمگیری دارد و این امر در فصل زمستان به علت وارونگی دما تشدید می شود."آخرین برآورد نشان میدهد که ناوگان خودروهای تهران بیش از هفتاد درصد آلاینده های هوای تهران را ایجاد می کنند.تحقیقات نشان می دهد که 26/3 درصد از خودروهای سواری فعال با سن بالای 20 سال در حال تردد هستند.به طور متوسط 43درصد از مصرف سوخت و حدود 47 درصد از انتشار منوکسید کربن مربوط به این خودروها است"[15]

3-وارونگی دما:در فصل زمستان به علت سرما لایه های فوقانی باعث ماندن هوای الوده در سطح زمین شده و باعث ایجاد پدیده وارونگی دما می گردد که این امر در سال های اخیر محسوس تر بوده است.

4-ترافیک:وجود ترافیک در شهر تهران که پدیده ای مشکل زا در این چند سال گذشته بوده است در ایجاد الودگی هوا بی تاثیر نمی باشد چرا که وقتی وسایل نقلیه در ترافیک قرار می گیرند در تولید الودگی اثر گذارند و این امر زمانی که وسیله نقلیه فرسوده و دودزا باشد محسوس تر است.

5- دود سیگار و مواردی از این دست:شاید به نظر برسد که دود سیگار و موادی نظیر آن در آلودگی هوا اثر ندارد ولیکن باید بیان داشت درست است که دود سیگار و مواد نظیر آن کم است و خیلی زود در هوا پخش می شود ولیکن باید به این مساله توجه کرد که اگر این دود با آلاینده های دیگر ترکیب شود باعث تشدید الودگی می شود و قطعا در هوا اثر گذار است حتی اگر کم باشد.

راهکار های جلوگیری و کاستن از آلودگی هوای شهر تهران

در پایان این مقاله به راهکارهایی که با عملی شدن آن از آلودگی هوا شهر تهران کاسته خواهد شد و از بالا رفتن آلودگی هوای شهر تهران جلوگیری می گردد.که عبارتند از:

1-"استفاده از دستگاهای تصفیه هوا."[16]

2-کنترل تردد ماشین های تک سرنشین در شهر تهران بخصوص در مرکز شهر و بالا بردن فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی.

3-کم کردن جمعیت شهر تهران و جلوگیری از مهاجرت ساکنین شهر های دیگر به شهر تهران.

4-افزایش وسایل نقلیه عمومی شامل اتوبوس های brtومترو که از استفاده افراد از اتومبیل شخصی و تردد بی جای ان جلوگیری میکند.

5-استفاده از سوخت های جدید جای سوخت های فسیلی.[17]

6-جلوگیری از تردد وسایل نقلیه دودزا و برخود قانونی و شدید با این افراد که با این اتومبیل ها تردد می کنند.

7-کاشت درختان و ایجاد فضای سبز بیشتر در شهر تهران.

8-انتقال کارخانجات و کارگاهای داخل شهر به خارج شهر.

9-در پژوهش های جدید صورت گرفته نوع خاصی لباس اختراع گردیده که با جذب مواد آلوده کننده هوا ،آلودگی هوا را کم می کند و به نظر تولید و همه گیر کردن آن در کم کردن آلودگی بی تاثیر نمی باشد.

"لباسی بتونی  که هر دقیقه 2 متر مکعب از آلودگی هوا را پاک می کند"[18]

10-جلوگیری و کنترل تولید بی رویه وسایل نقلیه که استاندارد های لازم را ندارند.

11-استفاده از سنگ پریدوتیت  در خصوص این سنگ باید بیان داشت که"محققان بر این باورند در حال حاضر بهترین و کم هزینه ترین راه کاهش میزان گازهای آلوده استفاده از منابع طبیعی مانند سنگهای پریدوتیت است.محققان با بررسی عملکرد سنگ پریدوتیت دریافتند که این سنگ توانایی جذب و تبدیل گاز های گلخانه ای از جمله دی اکسید کربن را به مواد معدنی داشته و می توان از این منبع طبیعی برای کاهش آلودگی هوا استفاده کرد.دانشمندان دانشگاه کلمبیا دریافتند که نوعی خاص از سنگی طبیعی به نام پریدوتیت قادر به کنترل میزان گازهای گلخانه ای از جمله دی اکسید کربن است"[19]